Satis et plus quam satis sustinui, dilectissime fili Roberte, si forte Dei pietas, et tuam per se, et meam per te animara dignaretur invisere; tibi scilicet inspirando salutarem compunctionem mihique de tua salute laetitiam. Sed quoniam usque adhuc frustratum me cerno ab exspectatione mea, iam non valeo tegere dolorem meum, anxietatem reprimere, dissimulare tristitiam. Unde et contra iuris ordinem cogor revocare laesus eum qui me laesit, spretus requirere contemptorem, iniuriam passus iniuriatori satisfacere, rogare denique a quo rogari debueram. Dolor quippe nimius non deliberat, non verecundatur, non consulit rationem, non metuit dignitatis damnum, legi non obtemperat, iudicio non acquiescit, modum ignorat et ordinem, id omnimodo et solummodo satagente animo, quo vel careat quod se dolet habere, vel habeat quo se dolet carere. At, inquis, nec laesi quempiam, nec sprevi, sed spretus potius ego ac multifarie laesus, tantum fugi malefactorem meum. Cui iniuriam feci, si iniurias fugi? Annon expedit cedere persecutori quam resistere, fugere ferientem quam referire? Recte: assentio. Non ut contenderem coepi haec, sed ut contentionem dirimerem. Fugere persecutionem non est culpa fugientis, sed persequentis. Non contradico. Omitto quod factum est, non requiro cur vel quomodo factum est; culpas non discutio, non retracto causas, non recordor iniurias. Solent enim haec magis instigare quam mitigare discordias. Solum quod mihi magis est cordi loquor. Me miserum, quod te careo, quod te non video, quod sine te vivo, pro quo mori mihi vivere est, sine quo vivere mori. Non igitur quaero cur abieris, sed quod iam non redieris queror; non causas discessionis, sed moras causor regressionis. Veni tantum, et pax erit; revertere et satisfactum est. Redi, inquam, redi, et laetus cantabo: Mortuus fuerat, etrevixit; perierat, et inventus est.

Fuerit certe meae culpae quod discessisti. Delicato quippe adolescentulo austerus exstiteram, et tenerum durus nimis inhumane tractavi. Hinc enim et praesens quondam adversum me, quantum memini, murmurare solebas; hinc et nunc, sicut audivi, etiam absenti derogare non cessas. Non tibi imputetur. Possem forsitan excusare et dicere, quia sic lascivi pueritiae motus coercendi erant, ac rudibus annis debebantur aspera illa disciplinae districtioris initia, Scriptura attestante, quae ait; Percute filium tuum virga, et liberabis animam eius a morte et rursum: Quos enim diligit Dominus, corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit, et illud: Utiliora sunt verbera amici quam oscula inimici. Sed fuerit, ut dixi, meae culpae quod discessisti, ne, dum de reatus perpetratione contenditur, emendatio retardetur. At yero hic vel procul dubio incipiet esse et tuae, si non parcas paenitenti, indulgeas confitenti, quia potui quidem aliquando in aliquibus fuisse erga te indiscretus, sed certe non malevolus. Quod si et in futuro hanc ipsam indiscretionem meam suspectam habes, noveris me iam me non esse, quia nec te puto fore qui fuisti. Mutatus mutatum invenies, et quem ante metuebas magistrum, comitem amplectere securus. Itaque sive mea culpa recesseris, ut tu putas et ego non excuso, sive tua, ut multi putant, etsi ego non accuso, sive mea simul et tua, quod ego magis puto, ex hoc iam si redire renueris, solus profecto inexcusabilis eris. Vis ab omni culpa liber esse? Revertere. Si tuam agnoscis, ignosco; ignosce et tu mihi, ubi meam agnosco. Alioquin aut tibi nimis indulges, qui tuam culpam et agnoscis, et dissimulas, aut mihi nimis immisericors es, cui nec satisfacienti ignoscendum putas.

Iam si redire recusas, aliam quaere occasionem unde falso blandiaris conscientiae tuae, quia non erit ultra quod formidare debeas de rigore districtionis meae. Neque enim formidandum est, quod futurus sim praesenti formidolosus, cui adhuc absenti iam toto sum corde prostratus, totis astrictus visceribus. Humilitatem exhibeo, caritatem promitto, et times? Intrepidus veni quo te vocat humilitas, pertrahit caritas. Securus accede, talibus praeventus obsidibus. Fugisti saevum, revertere ad mansuetum; revocet te mea lenitas, cuius severitas effugavit. Vide, fili, quam te cupiam duci, non spiritu servitutis iterum in timore, sed spiritu adoptionis filiorum, in quo clamare et tu non confundaris: Abba, Pater; causam utique tanti doloris mei non minis apud te, sed blandimentis, precibus, non terroribus agens. Alius forsitan aliter tentaret. Et vere quis alius non magis discuteret reatum et incuteret metum, non opponeret votum et proponeret iudicium, non argueret inoboedientiae, non indignaretur apostasiae, quod de tunicis ad pelliceas, de oleribus ad delicias, quod denique ad divitias de paupertate transieris? Sed ego novi animum tuum, qui facilius possit amore flecti quam timore compelli. Denique quid necesse est bis pungere non recalcitrantem, valde timidum magis exterrere, per se satis erubescentem confundere amplius, cui sua ratio magister, cui propria conscientia virga et ingenita verecundia lex disciplinae est? Quod si cui mirum videtur, quomodo ergo puer verecundus, simplex, timoratus, ausus fuerit contra voluntatem fratrum, magistri imperium, regulare decretum, suum deserere et votum et locum, miretur etiam quod et David sanctitati subreptum sit, quod sapientiae Salomonis illusum, quod Samson fortitudini obviatum. Qui Protoplastum dolo captum expulit de patria felicitatis, quid mirum si tenero subripuit adolescentulo in loco horroris et vastae solitudinis? Huc accedit quod nec, sicut illos Babylonicos senes, species decepit eum, nec, sicut Giezi, pecuniae amor, nec honoris ambitio, sicut Iulianum apostatam, sed fefellit illum sanctitas, seduxit religio, perdidit auctoritas seniorum. Quaeris quomodo?

Primo quidem missus est magnus quidam prior ab ipso principe priorum, foris quidem apparens in vestimentis ovium, intrinsecus autem lupus rapaz, deceptisque custodibus, aestimantibus quippe ovem esse, vae! vae! admissus est solus ad solam, lupus ad oviculam. Nec refugit ovicula lupum, quem et ipsa putabat ovem. Quid plura? Attrahit, allicit, blanditur, et novi Evangelii praedicator commendat crapulam, parsimoniam damnat, voluntariam paupertatem miseriam dicit, ieiunia, vigilias, silentium manuumque laborem vocat insaniam; e contrario otiositatem contemplationem nuncupat, edacitatem, loquacitatem, curiositatem, cunctam denique intemperantiam nominat discretionem. Quando, inquit, delectatur Deus cruciatibus nostris? Ubi praecipit Scriptura quempiam sese interficere? Qualis yero religio est fodere terram, silvam excidere, stercora comportare? Numquid non sententia Veritatis est: Misericordiam volo, et non sacrificium? et: Nolo mortem peccatoris, sed magis ut convertatur et vivat? et: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur? Ut quid vero Deus cibos creavit, si non liceat manducare? Ut quit nobis corpora dedit, si prohibeat sustentare? Denique Qui sibi nequam, cut. bonus? Quis umquam, sanum sapiens, carnem suam odio habuit?

Talibus tandem allegationibus male credulus puer circumventus seducitur, seductorem sequitur, Cluniacum ducitur; tondetur, raditur, lavatur; exuitur rusticanis, vetustis, sordidis; induitur pretiosis, novis ac nitidis, et ita in conventum suscipitur. Sed cum quali putas honore, cum quo triumpho, cum quanta reverentia? Defertur ei super omnes coaetaneos suos et, tamquam victor rediens a pugna, sic laudatur peccator in desideriis animae suae Z. Sustollitur in altum, statu non mediocri collocatur, ita ut multis senioribus praelatus sit adolescens; favet, blanditur, congratulatur ei universa fraternitas, exsultant omnes tamquam victores, capta praeda, guando dividunt spolia. O lesu bone! Quam multa facta sunt pro unius animulae perditione! Cuius ad haec quantumlibet robustum pectus non emollesceret? Cuius interior, quantumvis spiritualis, oculus non turbaretur? Cui inter talia ad suam liceat recurrere conscientiam? Quis denique in tanta pompa vel veritatem valeat agnoscere, vel obtinere humilitatem?

Mittitur interea pro eo Romam. Apostolica compellatur auctoritas et, ut Papa non neget assensum, suggeritur ei infantem olim a parentibus oblatum fuisse monasterio. Non fuit qui refelleret —nec enim contradictor est exspectatus—, iudicatum est de parte, abiudicatum absentibus. Iustificati sunt qui iniuriam fecerunt, exciderunt a causa qui passi sunt, absque satisfactione absolvitur reus. Firmatur privilegio crudeli nimium clemens sententia absolutionis, quo reportato confirmaretur fluctuanti malesuasa stabilitas, securitas dubitanti. Et hic tenor litterarum, haec iudicii summa, haec totius causae diffinitio, ut teneant qui tulerunt, sileant qui amiserunt, inter haec autem pereat anima pro qua Christus mortuus est, et hoc, quia Cluniacenses volunt. Fit professio super professionem, vovetur quod non solve[6]tur, proponitur quod non tenebitur et, cum primum pactum irritum factum sit, in secundo geminatur praevaricatio, et fit supra modum peccans peccatum.

Veniet, veniet qui male iudicata reiudicabit, illicite iurata confutabit, qui faciet iudicium iniuram patientibus', qui iudicabit in iustitia pauperes et arguet in aequitate pro mansuetis terra. Veniet pro certo qui per Prophetam minatur in psalmo dicens: Cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo. Quid faciet de iniustis iudiciis, qui ipsas quoque iustitias iudicabit? Veniet, inquam, veniet dies iudicii, ubi plus valebunt pura corda quam astuta verba, et conscientia bona quam marsupia plena, quandoquidem Iudex ille nec falletur verbis, nec flectetur donis. Tuum, Domine Iesu, tribunal appello; tuo me iudicio servo, tibi committo causam meam, Domine Deus Sabaoth, qui indicas fuste et probas renes et Gorda, cuius oculi, sicut fallere nolunt, ita falli non possunt: tu vides qui tua, vides qui quaerunt et sua. Tu nosti quibus ei visceribus in cunctis tentationibus suis semper affuerim, quantis pro eo gemitibus aures tuae pietatis pulsaverim, qualiter ad quaeque illius scandala, perturbationes, molestias ego urebar torquebar, affligebar. Et nunc timeo ne frustra. Puto enim, quantum expertus sum, adolescentis per se satis ferventis et insolescentis nec corpori talia expedire fomenta, nec menti illa gloriae tentamenta. Itaque, arbiter meus Domine Iesu, de vultu tuo iudicium meum prodeat, oculi tui videant aequitates.

Videant et iudicent quid potius stare debuerit, an votum patris de filio, an filii de seipso, praesertim cum filius aliquid maius devoverit. Videat et famulus tuus legislator noster Benedictus quid regularius fuerit, utrum quod factum est de infantulo, nesciente ipso, an quod ipse per se postmodum sciens et prudens fecit, cum iam aetatem haberet ut de se loqueretur. Quamquam dubium non sit, promissum illum fuisse, non donatum. Nec enim petitio, quam Regula praecipit, pro eo facta fuit a parentibus, nec manus illiuscum ipsa petitione involuta palla altaris, ut sic offerretur coram testibus. Ostenditur deinde terra, quae cum illo et pro illo dicitur data fuisse. Sed si cum terra eum receperunt, cur non et cum terra eum retinuerunt? An forte requirebant magis datum quam fructum, et pluris aestimata est terra quam anima? Alioquin oblatus monasterio, quid quaerebat in saeculo? Nutriendus Deo, cur expositus erat diabolo? Ovis Christi cur patere inventa est morsibus lupi? De saeculo quippe, non de Cluniaco, te teste, Roberte, venisti Cistercium. Quaesisti, petisti, pulsasti; sed pro tui adhuc teneritudine, te licet invito, dilatus es per bienium. Quo tempore patienter expleto, et absque calumnia, tuis demum precibus multisque, si meministi, lacrimis, diu exspectatam impetrasti misericordiam et quem satis desideraveras ingressum obtinuisti. Post haec per annum iuxta Regulam in omni patientia probatus, perseveranter et sine querela conversatus, post annum sponte professus, tunc primum saeculari veste reiecta, religionis habitum suscepisti.

0 insensate puer Quis te fascinavit non solvere vota tua, quae distinxerunt labia tua? Annon vel ex ore tuo iustificaberis, vel ex ore tuo condemnaberis? Quid de parentis voto sollicitus es, negligens tui, cum ex ore tuo, non illius, habeas iudicari; tuorum, non illius, vota labiorum exigendus sis? Et quid tibi frustra quispiam blanditur de absolutione apostolica, cuius conscientiam divina ligatam tenet sententia? Nemo, inquit, mittens manum suam ad aratrum et respiciens retro, aptus est regno Dei'. Numquid et hoc persuadebunt non esse retro aspicere, qui dicunt tibi: Euge, euge? Filiole, si te lactaverint peccatores, ne acquiescas eis. Noli credere omni spiritui. Sint tibi multi necessarii, unus autem sit tibi consiliarius de mille. Tolle occasiones, respue blandimenta, adulationibus claude aures, te interroga de te, quia tu te melius nosti quam alius. Attende cor tuum, discute intentionem, consule veritatem: tua tibi conscientia respondeat, cur abieris, cur Ordinem tuum, cur fratres, cur locum, cur me, qui et tibi carne propinquus et propinquior spiritu sum, deserueris. Si ut artius, ut rectius, ut perfectius viveres, securus esto, quia non retro aspexisti, sed et gloriare cum Apostolo, dicens: Quae retro oblitus et ad ea quae ante sunt extentus, sequor ad palmam gloriae. Sin alias, noli altum sapere, sed time, quoniam, ut cum venia tui dixerim, quidquid amplius indulges tibi in victu vestituque superfluo, in verbis otiosis, in vagatione licentiosa et curiosa, quam videlicet promisisti, quam apud nos tenuisti, hoc procul dubio retro aspicere est, praevaricari est, apostatare est.

Et haec dico, fili, non ut te confundam, sed ut tamquam filium carissimum moneam, quia, etsi multos habeas in Christo paedagogos, sed non multos patres Nam, si dignaris, et verbo, et exemplo meo in religionem ego te genui. Nutrivi deinde lacte, quod solum adhuc parvulus capere poteras, daturus et panem, si exspectares ut grandesceres. Sed heu quam praepropere et intempestive ablactatus es! Et vereor ne totum quod foveram blandimentis, roboraveram adhortationibus, orationibus solidaveram, iamiamque evanescat, deficiat, pereat, et lugeam miser, non tam cassi laboris damnum quam damnatae sobolis miserabilem casum. Placetne tibi quod alius nunc glorietur de te, qui nihil utique laboravit in te? Simile mihi contigit, quod et illi meretrici apud Salomonem, cui videlicet parvulus suus ab altera, quae suum a se oppressum exstinxerat, furtim sublatus est Tu quoque de sinu mihi et utero abscisus es. Ablatum gemo, repeto violenter evulsum. Non possum oblivisci viscera mea, quorum nimirum parte detracta non modica, non potest nisi torqueri pars reliqua.

Verumtamen quo tuo commodo, qua tui necessitate hoc nobis moliti sunt amici nostri, quorum manus sanguine plenae sunt, quorum animam meam pertransivit gladius, quorum dentes arma et sagittae et lingua eorum gladius acutus? Nam utique mihi, si in aliquo umquam eos offenderam —quod utique conscius mihi non sum—, plenam prorsus rependere vicem. Mirum yero si non plus talione recepi, si videlicet tale aliquid in eos deliquisse potui, quale ab eis nunc pertuli. Nam, ut verum fatear, non os de ossibus meis vel carnem de carne mea, sed tulerunt mihi gaudium cordis mei, fructum spiritus mei, coronara spei meae, et, velut mihi sentire videor, animae meae dimidium. Ut quid hoc? Forte miserti sunt tui, et caeco caecum ducenti indignantes, ne perires post me, in suum te transtulere ducatum. O molesta caritas! O dura necessitudo! Tantum tuam dilexere salutem, ut in meam impingerent. Nisi me perempto, tu salvari non poteras? Et utinam ipsi te absque me salvent. Utinam et si ego moriar, vel tu vivas. Sed quid? Salus ergo magis in cultu vestium et ciborum est opulentia quam in sobrio victu vestituque moderato? Si pelliciae lenes et calidae, si panni subtiles et pretiosi, si longae manicae et amplum caputium, si opertorium silvestre et molle stamineum sanctum faciunt, quid moror et ego quod te non sequor? Sed haec infirmantium sunt fomenta, non arma pugnantium. Ecce enim qui mollibus vestiuntur in domibus regum sunt. Vinum et simila, mulsum et pinguia corpori militant, non spiritui. Frixuris non anima saginatur, sed caro. Multi in Aegypto fratres, multo tempore Deo sine piscibus servierunt. Piper, gingiber, cuminum, salvia, et mille huiusmodi species salsamentorum, palatum quidem delectant, sed libidinem accendunt. Et tu mihi in his securitatem pones? Tu cum huiusmodi tutam duces adolescentiam? Prudenter sobrieque conversanti satis est ad omne condimentum sal cum fame, qua sola non exspectata, necesse est alias atque alias de nescio quibus succis extraneis confici permixtiones, quae videlicet palatum reparent, gulam provocent, excitent appetitum.

Sed quid faciet, inquis, qui aliud non potest? Bene. Scio quia delicatus es et quod, his assuetus modo, duriora non possis. Sed quid si potes facere ut possis? Quaeris quomodo? Surge, praecingere, tolle otium, exsere vires, move brachia, com[10]plosas explica manus, exercitare in aliquo, et statim senties sola te appetere quae famem tollant, non fauces demulceant. Reddet quippe sapores rebus exercitium, quos tulit inertia. Multa quae respuis otiosus, post laborem sumes cum desiderio. Siquidem otium parit fastidium, exercitium famem; fames autem miro modo dulcia reddit, quae fastidium facit insipida. Olus, faba, pultes panisque cibarius cum anua, quiescenti quidem fastidio sunt, sed exercitato magnae videntur deliciae. Iam forte tunicis dissuetus exhorres nimium eas, tam propter hiemis frigus quam propter aestatis ardorem. Sed numquid legisti: Qui timet pruinam, veniet super eum nix?' Vigilias times et ieiunia, manuumque laborem; sed haec levia sunt meditanti flammas perpetuas. Recordatio deinde tenebrarum exteriorum facit non horrere solitudinem. Si futuram cogitas de verbis otiosis discussionem, non valde displicebit silentium. Fletus aeternus et stridor ille dentium, ante cordis oculos reductus, pares tibi reddet mattam et culcitram. Denique si totum de nocte, quod Regula praecipit, bene ad psalmos vigilaveris, nimis durus erit lectus, quo quiete non dormias. Si tantum in die, quantum professus es, manibus laboraveris, durus erit cibus quem libenter non comedas.

Surge, miles Christi, surge, excutere de pulvere, revertere ad proelium unde fugisti, fortius post fugam proeliaturus, gloriosius triumphaturus. Habet quidem Christus multos milites qui fortissime coeperunt, steterunt, vicerunt, paucos autem qui, de fuga conversi, rursus se periculo ingesserint quod declinaverant, rursus fugarint hostes quos fugiebant. Et quia omne rarum pretiosum, gaudeo te de illis posse esse, qui quanto rariores, tanto apparebunt gloriosiores. Alias autem si multum timidus es, cur vel times ubi non est timor, non autem times ubi magis est timendum? An quia fugisti ex acie, putas te manus hostium evasisse? Libentius te insequitur adversarius fugientem quam sustineat repugnantem, et audacius insistit a tergo quam resistat in faciem. Securus nunc, proiectis armis, capis matutinos somnos, cum illa hora Christus resurrexerit, et ignoras quod exarmatus, et tu timidior, et hostibus minus timendus sis? Armatorum multitudo circumvallaverunt domum, et tu dormir? Iam ascendunt aggerem, iam dissipant saepem, iam irruunt per postitium. Tutiusne est ergo tibi ut te inveniant solum quam cum aliis, nudum in lectulo quam armatum in campo? Expergiscere, sume arma et fuge ad commilitones tuos, quos fugiens deserueras, ut qui te ab eis disiunxerat, ipse te denuo timor iungat. Quid armorum refugis pondus et asperitatem, delicate miles? Adversarius instans et circumvolantia spicula facient clipeum non esse oneri, loricam non sentiri vel galeam. Et quidem subito procedenti de umbra ad solem, de otio ad laborem, grave cernitur omne quod incipit, sed postquam ab his dissuescere et ad illa se paulisper assuescere coeperit, usus tollit difficultatem, invenitque facile esse quod impossibile ante putavit. Solent etiam fortissimi milites, audita buccina, ante congressum trepidare; at ubi ad proelium ventum fuerit, spes victoriae et timor ne vincantur reddit intrepidos. Quid yero tu trepidas, quem fratrum unanimitas armatorum circummuniet, cui angeli assistent a latere, quem mdux belli Christus praeibit, suos animans ad victoriam et dicens: Confidite: ego vici mundum?' Si Christus pro nobis, quis contra nos? Securus potes pugnare, ubi securus es de victoria. O vere tuta pro Christo et cum Christo pugna! In qua nec vulneratus, nec prostratus, nec conculcatus, nec milijes, si fieri possit, occisus, fraudaberis a victoria, tantum ne fugias. Sola causa, qua perdere possis victoriam, fuga est. Fugiendo potes illam amittere, moriendo non potes; et beatus si pugnando moriaris, quia mortuus, mox coronaberis. Vae autem tibi si, declinando pugnam, perdis et victoriam simul et coronam. Quod ipse avertat a te, fili dilectissime, qui in iudicio de his meis litteris maiorem tibi habet inferre damnationem, si nullam ex eis in te repererit emendationem.